Is verslaving is een ziekte? Jazeker, volgens de DSM-IV en DSM-V is het problematisch gebruik van middelen een officiële diagnose en mag een werknemer zich hiervoor ziekmelden bij de werkgever. Dit geldt overigens ook voor procesverslavingen, zoals gokken, gamen en seksverslaving. Alhoewel bij deze groep verslavingen vaak de geestelijke en maatschappelijke schade groot is en de lichamelijke schade vaak wat minder.

Het is wetenschappelijk aangetoond dat de hersenen van iemand die gevoelig is voor het ontwikkelen van verslavingen anders werkt dan iemand die die gevoeligheid niet of in mindere mate heeft. Wanneer je de ‘diagnose’ verslaving krijgt, zou je in de ideale wereld in behandeling gaan en ben je na één of twee maanden weer fris en fruitig om aan het werk te gaan. Helaas werkt het in de praktijk niet zo en is verslaving een sluipmoordenaar die op zijn weg naar de top een pad van schade (lichamelijke en mentale) en schande achterlaat.

De ziekte verslaving

Verslaving is een ziekte die zich langzaam opbouwt en wat vaak al in de tienerjaren de kop opsteekt. Wanneer het moment daar is om daadwerkelijk in behandeling te gaan zijn er jaren van leed aan vooraf gegaan. Gekwetste en bezorgde familieleden, kinderen waar niet goed voor gezorgd is, verloren banen, gemaakte ongelukken en lichamelijke schade aan het lichaam door valpartijen of ongelukken, de lever, hart, nieren en hersenen. En dan hebben we het nog niet eens over de geestelijke schade die verslaving met zich meebrengt. Daarnaast is de lijst van andere, geestelijke aandoeningen die zich in tijden van gebruik (extra) kunnen manifesteren ellenlang (co-morbiditeit). Denk hierbij aan depressie, paranoia, psychoses, angsten, PTSS, AD(H)D.  Of het één er eerder was dan het andere? Dat zal moeten blijken. Feit blijft wel dat er vaak pas aan andere psychische aandoening gewerkt kan worden wanneer iemand clean en sober is. De kans is bijvoorbeeld groot dat de symptomen van een depressie afnemen zodra er wordt gestopt met drinken.

Verslaving is een dodelijke ziekte en toch is er vaak nog onbegrip vanuit de omgeving voor deze ziekte. ‘Gewoon’ even stoppen met drinken blijkt in de praktijk niet te werken en de betreffende persoon wordt in sommige gevallen weggezet als iemand met een ‘zwakke ruggengraat’. Dit wil overigens niet zeggen dat daarmee de verantwoordelijkheid en kans op herstel volledig buiten te betreffende persoon ligt; integendeel, uiteindelijk is diegene er altijd zelf verantwoordelijk voor of er gekozen wordt voor behandeling en vervolgens hoe serieus je het behandelprogramma neemt. Desondanks is het voor iemand die lijdt aan de ziekte verslaving een enorme drempel om dit uiteindelijk te onderkennen en hulp te gaan zoeken en gaat dit gepaard met een enorm schaamtegevoel en gevoel van eenzaamheid en een hoge lijdensdruk.  

Behandelingen zijn er in verschillende vormen; klinische en ambulante (deeltijd)behandeling. Uiteindelijk is de weg naar herstel een levenslange weg. In ‘remissie’ wordt dit vaak door artsen genoemd en die term wordt ook vaak door zorgverzekeraars gebruikt. Verslaving is ook de ziekte van de terugval. Dit is vaak wel te voorspellen, omdat er voor een terugval vaak al heel wat deuren (onbewust) zijn opengezet om dit in gang te zetten. Tekenen zoals te laat komen, laat naar bed gaan, foute vrienden opzoeken, boosheid, isolatie, etc. zijn allemaal signalen van een terugval die op voorhand is. Hungry, Angry, Lonely en Tired (HALT) zijn speerpunten die in veel behandelprogramma’s terugkeren waar je op bedachtzaam op moet zijn en die kunnen leiden richting een terugval. Overigens is een terugval is het niet altijd slecht en is helaas soms nodig om iemand weer even met beide benen op de grond te krijgen en weer op het juiste spoor te krijgen.

Hoe ga je als werkgever of leidinggevende om met een medewerker die kampt met een verslaving en wat kan je verwachten bij een dergelijk (verzuim)traject?

Als leidinggevende of werkgever is de kans groot dat je een keer te maken krijgt met een medewerker die verslaafd is. Het kan gaan om een collega of werknemer of cliënt. Volgens het Trimbos is gemiddeld 8-9% van de volwassen Nederlanders een zware drinker en gebruikt een kleine 2% van de volwassen Nederlanders dagelijks cannabis. Wanneer je dus 10 of meer medewerkers aanstuurt of in dienst hebt, zou je, statistisch gezien, minimaal één medewerker moeten hebben die kampt met problematisch middelengebruik.

Als werkgever of leidinggevende is het niet altijd makkelijk om met iemand om te gaan waar verslaving een rol speelt. Er zijn zoveel factoren die meespelen en vaak ben je er al heel druk mee geweest; ziekmeldingen, no shows, te laat komen en in de ergste gevallen soms zelfs bedrijfsongevallen. In eerste instantie ga je mee in de ziekmeldingen; ‘buikgriep’, ‘iets verkeerds gegeten’, ‘Corona’. Dan gaat de periode in van te laat komen, ‘verslapen’ en soms zelfs no shows op de werkvloer. Het team wordt er ook onrustig van en het is voor jezelf als leidinggevende of werkgever ongrijpbaar. Het gaat van kwaad tot erger, vele gesprekken worden er met de betreffende medewerker gevoerd en je wordt aan het wankelen gebracht. Wat moet je wel en niet geloven? De problemen en issues met de betreffende werknemer stapelen zich op en vaak is ook aan het uiterlijk te zien dat het steeds slechter gaat. Wallen, gewichtsverlies, grauwe huid, of soms juist een opgeblazen gezicht, concentratieverlies, foutjes en disbalans. Het zelfs zo zijn dat je op bepaalde dagen het idee hebt alcohol te ruiken, maar dit niet goed kan plaatsen. Gevoelens van onmacht, frustratie en boosheid komen boven drijven en daarnaast weet je dat je wordt voorgelogen, maar kan dit niet hard maken. Ondertussen loopt het ziekteverzuim op en worden de frustraties groter.

Hoe ga je ermee om?

Hou er rekening mee dat de wereld van iemand met een verslaving donker, heel donker, is. Er wordt niet ‘gekozen’ voor dit gedrag; het is namelijk geen keuze. Echt niet. Vaak vergelijk ik het met overgewicht; als het zo makkelijk is om minder te eten en meer te sporten, waarom zijn er dan nog steeds zoveel mensen met overgewicht? Hetzelfde geldt voor verslaving. Het is geen keuze; niemand kiest voor deze levenswijze van enorme eenzaamheid, schaamte, schuld, laag zelfbeeld en minachting van jezelf. Niemand kiest ervoor om alleen te leven van het ene gebruikersmoment naar het andere; hiervoor geld te stelen, te liegen en te moeten bedriegen om datgene voor elkaar te krijgen waar je hersenen zo naar verlangen… het korte geluksmomentje wanneer de drugs door je aderen stroomt of wanneer het trillen ophoudt bij het drinken van het volgende (goedkope) biertje of wijntje. Het korte gevoel van euforie wanneer je achter die gokkast zit en het erop lijkt dat je gaat winnen, maar in werkelijkheid de schuld alleen maar groter wordt.

Bied je werknemer een luisterend oor, vraag door en, heel belangrijk, oordeel niet. Veroordeling is er al voldoende vanuit de maatschappij; probeer juist degene te zijn die een keer niet oordeelt. Geef aan dat er goede behandelprogramma’s zijn waar de werknemer voor in aanmerking kan komen als hij of zij zich bij de Bedrijfsarts of Huisarts meldt en hiervoor een verwijsbrief haalt. De werknemer mag hiervoor ook ziekgemeld worden, dat geeft vaak een beetje rust bij de betreffende persoon. De angst op ontslag is vaak groot bij wanneer iemand een aantal weken of soms zelfs maanden in behandeling moet. Anderzijds is een baan vaak nog de enige vorm van structuur en inkomsten en zal de werknemer er alles aan doen om dit te behouden, zij het op een wat rommelige manier.

Leg een dossier aan van de gemaakte afspraken en maak gespreksverslagen. Hoe naar het ook is, maar niet iedereen wil en kan geholpen worden en dan is het belangrijk dat je als werkgever een gedegen dossier hebt opgebouwd om eventueel tot ontbinding van de arbeidsovereenkomst te kunnen komen. Het kan zelfs zo zijn dat een werknemer tijdelijk andere werkzaamheden moet uitvoeren omdat het onverantwoord is om hem of haar in de huidige functie te houden. Leg dit ook goed vast samen met de werknemer.

Verslaving is een ongrijpbare, egoïstische en ziekte waarbij het lang niet altijd vanzelfsprekend is dat een behandeling een logisch gevolg is. Daarnaast komt het in vele gradaties; van ‘lichte’ problematiek en nog redelijk goed functioneren tot heftige vormen waarbij er geen enkele vorm van normaal functioneren binnen de maatschappij is. Het kan leiden tot hoog en veel verzuim, dus in alle gevallen is het voor alle partijen het beste wanneer er een behandeltraject ingegaan kan worden. Of dit haalbaar en succesvol is ligt aan de betreffende werknemer. Als werkgever kan je niks anders doen dat het zo goed mogelijk te proberen te faciliteren en te ondersteunen waarbij het gerechtvaardigd is om het verzuim te proberen binnen de perken te houden en strakke en duidelijke afspraken te maken. Zorg ervoor dat je geïnformeerd bent over de mogelijkheden en opties voor een behandeltraject en hierover ook met de bedrijfsarts schakelt. Probeer niet te oordelen, hoe moeilijk ook. Er is al zoveel veroordeling in het leven van iemand met een verslaving.